De Generatiedenkers: Marjolijn van Heemstra
Elke maand interviewt ontwerpbureau Verveeld � Verward een toonaangevende, toekomstige voorouder uit het ontwerpveld over generatiedenken. Dorine Baars en Jonas Martens springen met hun inspiratoren de diepte in over inhoudelijk werk, nalatenschap en generatie-overstijgend ontwerpen. Dit keer mogen ze op bezoek komen bij Marjolijn van Heemstra, theatermaker, schrijver, dichter, journalist en podcastmaker.
Het gesprek begint met ’hoe veel tijd heb je?’ Ze heeft anderhalf uur. Daarna zal ze weer terug fietsen naar haar werkplek om de hoek van het café waar we elkaar treffen, in Amsterdam-Noord. Het is druk in het leven van Marjolijn van Heemstra. En dat terwijl de moderne tijd – en daarmee bedoel ik het getik in de achtergrond van al onze bezigheden – nou precies zo’n frustratie is van haar. “Vroeger had iedereen z’n eigen tijd, een horloge wat achter liep, de haan op het erf… Kapitalisme heeft tijd geclaimd, de klok overal gelijk gezet en onze samenleving georganiseerd.”
Ondanks die strenge tijd, lijkt waar Marjolijn zich aan committeert van eindeloos belang. En überhaupt eindeloos, want het is veel, heel veel. Waar haalt ze de tijd vandaan? Ze is theatermaker, schrijver, dichter, journalist en podcastmaker. Maar eigenlijk ook initiatiefnemer van het nieuwe Amsterdam Dark Festival, bedoeld om ons beeld van de duisternis te verbeteren. En, tegenwoordig ook – vers van de pers – lead in de tv-serie Grensgevallen, een onderzoek naar onze cultureel bepaalde grenzen. In haar werk onderzoekt ze op een toegankelijke, maar ook genuanceerd activistische manier hoe we anders kunnen nadenken over onszelf en de wereld.
Generatiedenken is voor iedereen iets anders
Generatiedenken, of langetermijndenken, betekent voor iedereen iets anders. Marjolijn: “Van alles sijpelt door naar volgende generaties, of dat nou mijn ideeën zijn of rechtse ideologie en facisme. Daarnaast wil niet iedereen bezig zijn met besef dat er in hun familie al vele generaties armoede bestaat en zal bestaan. Uitsluiting. Trauma.” Voor deze kant van het verhaal moet een soort gevoeligheid zijn als dit gesprek over langetermijndenken groots gevoerd wordt, noemt Marjolijn. Het zou dan ook best als een privilege gezien kunnen worden dat we het überhaupt over de verre toekomst hebben met elkaar, zelf zitten we hier namelijk zonder generatie-overstijgend trauma of prominente zorg van de dag. Integendeel, een Nederlandse familie, en al helemaal een met een gevestigde naam, heeft stappen kunnen overslaan die ze zelf vaak niet eens zouden zijn opgevallen. “Het is een privilege als je jezelf buiten het verhaal kan houden. Als de wereldproblemen je minder overhoop halen.” zegt Van Heemstra. Daarin schuilt de verantwoordelijkheid ander perspectief te betrekken in je wereldbeeld en daarvan te leren, en wellicht ook vanuit deze positie bij te dragen aan het lot van een ander. Marjolijn beseft dit als geen ander en ziet het onderzoek naar haar rol in dit geheel als een belangrijk onderdeel van haar leven en werk. Zo heeft zij zich bijvoorbeeld verbonden aan Zohre, een Afghaanse vluchteling die haar plek in Nederland niet zeker is en wiens broer nog altijd Nederland niet in komt. Samen onderzochten ze hoe vluchtelingen een plek kunnen krijgen in onze maatschappij. Ze ontwikkelden een voorstelling en een verslag met opvattingen en aanbevelingen die zijn aangeboden aan de wethouder in Den Haag. “Dit heeft mijn hele perspectief veranderd, mijn aannames en het idee wat ik had bij grenzen. En ja, zo kan dat ook nieuw perspectief geven op lange termijn. Om tot duurzame oplossingen te komen moeten we ons voor langere tijd committeren aan andere mensen en plekken, het is geen kwestie van in-en-out.”
"Het lastige van langetermijndenken is dat het niet snel geworteld voelt. Die verbonden wijk op de lange termijn kan eigenlijk alleen iets betekenen als het ook verankerd zit in het hier en nu."
In-en-out vs. verwevenheid
Dat in-en-out zien we gebeuren op een tal van terreinen. Zoals er vaak goedbedoeld wordt ingezet op meer verbinding in probleemwijken, maar er na uitvoering van een evenement of project geen blijvend resultaat overblijft. Marjolijn pleit dat projecten een consequente commitment nodig hebben om die goedbedoelde transities aan te gaan. “Het lastige van langetermijndenken is dat het niet snel geworteld voelt. Die verbonden wijk op de lange termijn kan eigenlijk alleen iets betekenen als het ook verankerd zit in het hier en nu.” Ze haalt het voorbeeld aan van een theatergroep die het decormateriaal van hun allerlaatste voorstelling nu al aan het kweken is op een aangekocht stuk grond. Het sterke hiervan is dat het ook zichtbaar en fysiek wordt, dat het niet alleen maar gedachten zijn of een vlugge ingreep.
De verloren zoom
Waar Marjolijn zich vandaag de dag, en aankomende jaren vooral op richt, is duisternis – en alle waarden die daarin verscholen zitten. Dit begon met een fascinatie voor de ruimte en het perspectief vanuit de ruimte op onze fragiele planeet. Om zich vervolgens te richten op het perspectief van hieruit náár de ruimte, wat tegenwoordig grotendeels wordt belemmerd door de oplopende lichtvervuiling. En dus gaat ze vaker op zoek naar de duisternis. Tijdens speciaal ontwikkelde nachtwandelingen neemt ze mensen mee. Hierbij wordt er steeds minder gepraat en ga je juist met onbekenden op pad. Omgeven door luid gerinkel van glazen en oplaaiende gesprekken in het café vertelt Van Heemstra wat nou juist het duister, de stilte en het ongemak los kan maken. En dat is niet alleen een verscherping van de zintuigen, waarbij je zicht zich aan moet passen, je gehoor nieuwe dieptes leert kennen en het gevoel voor de volgende stap op de proef wordt gesteld, maar ook een herinnering aan een collectief geheugen. Of eigenlijk, een collectief geheugenverlies. Want de duisternis was niet altijd zo ver van ons vandaan. Voordat we vonden dat overal lichten ‘ter veiligheid’ geïnstalleerd moesten worden was de duisternis een plek waar we leerden om te gaan met onze angsten, waar we kwamen tot dromen, worsteling, bezinning en reflectie. In de duisternis valt enorm veel te ontdekken. Vanuit een donker veld is het diepe heelal vele malen zichtbaarder dan vanuit onze dichtbevolkte lichtstad. En als je omlaag kijkt zul je ontdekken dat glimwormen nog wel degelijk bestaan, als je goed kijkt. Als we onszelf toch eens vaker als onderdeel van het grote geheel zouden zien, biedt dat perspectief wat onze huidige generatie veelal vergeten is. Inzoomen en uitzoomen. Het ultieme hier en nu. “Toekomstdenken is denk ik pas volledig, als het gecombineerd is met dat ultieme hier en nu” zegt Marjolijn.
Dit wordt onderstreept door haar visie op de ontwikkelingen in de ruimtevaart. Ofwel, het totaal uitgezoomd perspectief. En een perspectief waarbij langetermijndenken heel tastbaar wordt. Niet alleen omdat het hier over lichtjaren afstand gaat, maar ook omdat het een ontwikkeling is waarbij – naast een onmiskenbare financiële drive – de overtuiging leeft dat de verre toekomst van de mensheid op het spel staat en deze gered moet worden. “Dat lijkt nobel, maar die focus op de extreem lange termijn verraadt diep vanbinnen een onwil om de dingen in het hier en nu beter te maken” schreef Marjolijn al eens als correspondent Ruimtevaart, voor de Correspondent. “We groeien hier op aarde onherroepelijk uit onze jas, want de mens wil altijd meer. En dus moeten concrete problemen hier en nu wijken voor de problemen van een mensheid in een krankzinnig ver verschiet.” En zo kan longtermism ook compleet doorschieten, en voorbijgaan aan een houding die vandaag nodig.
"Longtermism kan ook compleet doorschieten, en voorbijgaan aan een houding die vandaag nodig is."
Want wat is dat? Die nodige houding? Vragen we aan Van Heemstra. “Gaat het niet gewoon over balans? Nooit meer verbruiken dan je nodig hebt en zodat iets zich kan herstellen. Naar zo’n regeneratief mechanisme moeten we toch toe? Die balans zoeken haalt het langetermijndenken ook meer naar het hier en nu. Dan kunnen we het ook oefenen.”
Verhalen als bindweefsel
Of de vraag nou is hoe we kunnen leren in het hier en nu te zijn, of hoe we kunnen leren de verre toekomst te verbeelden en ons daarop voor te bereiden… Het komt wat Marjolijn betreft altijd neer op verhalen. Mensen leven naar verhalen. Het gebrek eraan, het zoeken ernaar, de strijd ertussen… Het verhaal vormt de basis voor onze manier van samenleven. Een verhaal dat dit idee ondersteunt is, vast niet toevallig, ook het verhaal waarvan ze zegt dat het haar diep geraakt en gevormd heeft. Het is een oud Joods scheppingsverhaal waarbij een vat vol goddelijk licht ter wereld komt en uiteenknapt. De scherven licht belanden schots en scheef in de schepping. Deze scherven zijn wij, mensen, dieren en zelfs woorden en letters. Het verhaal luidt dat elke scherf heimwee heeft naar dat goddelijke vat licht, daar waar alles bijeen was. En dus vormen letters woorden en dus komen mensen samen en dus ontstaan er systemen en verbinding, alles vanuit het verlangen van licht naar meer licht. Door de gebrokenheid is onze wereld een verlangende wereld. Scherf zijn maakt ons mens.
Drie scherven aan een tafeltje in Amsterdam Noord.