Crimineel goed: hoe breng je afgepakt vermogen terug naar de samenleving?

Dure auto’s, een Rolex, designerkleding of gewoon cash geld: crimineel vermogen is er in allerlei vormen. Door het afpakken hiervan, raakt de overheid misdadigers daar waar het pijn doet: in hun portemonnee. Maar hoe kan dit vermogen vervolgens terugvloeien naar de maatschappij? In het Embassy Lab Cashback onderzochten de Provincie Noord-Brabant en Taskforce-RIEC Brabant-Zeeland samen met Studio Sociaal Centraal hoe de waarde van afgepakte criminele goederen geïnvesteerd kan worden in de samenleving. Hoe kijken de deelnemers terug op de totstandkoming van de installatie Witte Was en wat zit er nog in het vat voor dit project?

Embassy of Safety

“Als overheid willen we laten zien dat criminaliteit niet loont,” vertelt Eric van den Bogaard, projectleider Veilig en Weerbaar Brabant bij de provincie. “Als programmapartner van Embassy of Safety waren we benieuwd hoe we de kracht van ontwerpers kunnen inzetten tegen ondermijnende criminaliteit.” Met inhoudelijk partner Taskforce-RIEC Brabant-Zeeland, een platformorganisatie die gemeenten, Openbaar Ministerie, politie, Belastingdienst en Douane verenigt, introduceerden ze het Embassy Lab Cashback.

Witte Was

Na een pitch mocht ontwerpbureau Studio Sociaal Centraal aan de slag met een concept voor dit vraagstuk. “Wat als je afgepakt vermogen investeert op een manier die de criminaliteit zelf ondermijnt? Door het bijvoorbeeld te investeren in een voetbalveld hou je jongeren van de straat en op het rechte pad,” vertelt Joes Janmaat, social designer bij Studio Sociaal Centraal. “Tijdens Dutch Design Week 2022 experimenteerden we met dit gedachtegoed van afpakken en lokaal teruggeven in onze installatie Witte Was® – Crimineel goed!” 

Maatschappelijke bieding

Maar wie bepaalt waar het afgepakte vermogen uiteindelijk aan wordt besteed? Van den Bogaard: “In de installatie hing een Witte Was-collectie, bestaande uit symbolisch afgepakte goederen. Bordjes informeerden de bezoekers over de herkomst van de spullen. Vervolgens konden ze direct een maatschappelijke bieding doen: een nominatie van een organisatie, plek of persoon die het geld goed kan gebruiken.” Janmaat: “Later die week, tijdens de Embassy of Safety conferentie, veilden we enkele goederen tegen live biedingen. Het maatschappelijke bod waarbij het luidste applaus klonk, won de veiling.”

Actueel

Na Dutch Design Week reisde Witte Was door naar het Brabantse provinciehuis en het Ministerie van Justitie en Veiligheid. Janmaat: “De installatie helpt om het gesprek over het teruggeef-vraagstuk bij beleidsmakers op gang te brengen. Momenteel verkennen we met het Openbaar Ministerie hoe een daadwerkelijk experiment met afpakken en teruggeven vorm kan krijgen.” Het maatschappelijk herbestemmen van crimineel vermogen is een actueel thema. In februari 2023 maakte minister van Justitie, Dilan Yeşilgöz, bekend dat zij regels wil opstellen die het makkelijker maken om afgepakt vermogen te investeren in de leefbaarheid van buurten die lijden onder criminaliteit.

Eigenaarschap

Nu er plannen zijn voor de doorontwikkeling van het concept, rijst de vraag bij wie de opdracht en het eigenaarschap ligt. Van den Bogaard: “De provincie Noord-Brabant heeft een complementaire rol op het vlak van veiligheid en weerbaarheid. We kunnen agenderen, aanjagen en stimuleren, maar de uiteindelijke verantwoordelijkheid ligt bij gemeenten en politie.” Janmaat: “Die rolverdeling maakt het voor ons lastig: we zijn in een traject gestapt waarbij de beslissingsbevoegdheid niet op het bordje van de opdrachtgever ligt. Dan is het moeilijk om impact te maken met je concept.”

Uitvoerbaarheid

Ook zijn er wat haken en ogen wat betreft de praktische uitvoerbaarheid van teruggeven. Van den Bogaard: “Grote strafzaken kennen vaak een lang en taai proces. Het kan wel zeven jaar duren voor de rechter bij een hoger beroep tot een uitspraak komt en het afgepakte vermogen wordt vrijgegeven. Laptops zijn tegen die tijd hopeloos verouderd en weinig meer waard.” Toch ziet Janmaat ook dan de meerwaarde van teruggeven: “Het kan goedkoper zijn spullen te vernietigen, maar er zijn andere waarden in het spel. Laten zien dat je een daadkrachtige en effectieve overheid bent: daar zitten de kansen.”

Verbindingskracht

Ondanks de hindernissen, kijken beide partijen positief terug op hun deelname aan het Embassy Lab. Janmaat: “Als bureau zijn we normaal gesproken altijd onze eigen Lab-manager en regelen we het proces zelf. Nu kwamen we echter in een gespreid bedje terecht. Ik zou andere ontwerpers willen aanraden gebruik te maken van het grote netwerk dat Dutch Design Foundation je biedt. Die verbindingskracht was enorm waardevol voor ons project.”

Versnipperd

De Provincie Noord-Brabant ervoer de werkwijze en het contact binnen het Embassy Lab af en toe als versnipperd. Van den Bogaard: “We hadden met veel verschillende mensen en partijen te maken: Dutch Design Foundation, Embassy Lab, What if Lab, Dutch Design Week. Het was af en toe zoeken hoe de lijnen liepen. Maar: onderaan de streep heeft de samenwerking met ontwerpers ons veel nieuwe inzichten geboden.”

De Embassy Labs zijn gebaseerd op de ontwikkelde en geteste methodieken van What if Lab, een programma van Dutch Design Foundation. Ze vormen de schakel tussen inspirerende vergezichten en concreet toepasbare oplossingen.